काठमाडौं । घरबाट निस्कने बेला उनले आफ्नो ३ वर्षीय छोरोलाई अँगालो हालेर भनिन्, ‘हजुरआमालाई नपिरी बस्नु है बाबु…।’
छोराले ‘हस्’ त भन्यो तर आमाको घाँटीमा झुण्डिरह्यो । आफ्नो अङ्गालोबाट जबरजस्ती छोरो छुटाएर हिँडेकी करिना लामिछानेले छोराको चिच्याहट सुनिरहिन् तर फर्किएर हेर्न सकिनन् । वैदेशिक रोजगारीमा जानुअघि काठमाडौंमा आएर सीप सिकिरहेकी करिनाका आँखा छोरा सम्झिएर रसाइरहन्छन् ।
यता, मोरङकी वर्षा राईका ९ वर्षीय छोरीले हात हल्लाएर आमालाई बिदाइ गरिन् । उनकी छोरीले भनेकी थिइन् ‘मामु नरोईकन जानु है ।‘
गाउँ छोडेर हिँड्नु अघि वर्षाले थुप्रै पटक झम्टिएर छोरीलाई अङ्गालोमा बेर्न खोजिन्, तर, सकिनन् । छोरीकै भविष्य सोचेर देश छोड्न हिँडेकी वर्षा र छोराको भविष्य बनाउन हिँडेकी करिना काठमाडौंको एउटै तालिम केन्द्रमा भेटिएका दुई आमा हुन् ।
देश छोड्ने तयारीमा रहेकी करिना र वर्षा जस्तै थुप्रै आमाहरू काखे सन्तान छोडेर देश छोड्ने तयारीमा छन् । देश छोडेर प्लेन चढिरहेका आमाहरूको सङ्ख्या पनि उस्तै छ ।
वैदेशिक रोजगार विभागको सन् २०२२ को तथ्यांक अनुसार, वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलामध्ये २४-३४ वर्षका ५२.३%, १८-२४ वर्षका ३२.३% र ३५-४४ वर्षका १४.६% छन् । आर्थिक वर्ष २०७८।०७९ मा ४९ हजार महिला विदेश गएका थिए भने २०७९।८० मा ७२ हजार र २०८०।८१ मा यो सङ्ख्या ८० हजार पुगेको छ ।
बिदेसिएका ८० हजार महिला मध्ये कति महिला आमा थिए भन्ने बेग्लै तथ्यांक भने नेपाल सरकार सँग छैन । कति नेपाली महिला आफ्ना सन्तान छोडेर श्रमका लागि बिदेसिएका छन् भन्ने प्रश्नमा अध्यागमन कर्मचारी भन्छन्, ‘हामीसँग आमाहरूको बेग्लै तथ्यांक नै छैन ।’
सरकारी तथ्यांकमा नसमेटिए पनि आफ्ना काखे सन्तान छोडेर विदेशी श्रम बजारमा जाने आमाहरूको सङ्ख्या ठुलो छ । तिनै मध्येकी एक हुन्, झापाकी रिता तामाङ ।
देश छोडेर बिरानो मुलुकतिर लाग्दै गर्दाको अत्यास, आँखामा केही सपना, सन्तानको मायाले भारी भएको मन र टिलपिलाइरहेका आँखा । यस्तै-यस्तै थुप्रै त्रास र सम्भावनाका धर्सा प्रस्टै देखिन्थे काठमाडौंको गौशाला नजिकै भेटिएकी झापाकी ३४ वर्षीय रिता तामाङको अनुहारमा ।
सानैमा विवाह बन्धनमा बाँधिएकी रिता १० वर्षीय छोरीलाई नेपालमै छोडेर परदेश हिँडेकी हुन् । ५ कक्षासम्म पढेकी रिताले समुद्रपारिको रोजगारीमा किन भन्ने प्रश्नमा भनिन्, ‘यो मेरो बाध्यता हो । छोरी हुर्किँदै छे, उसलाई मेरो जरुरी पर्छ, तर गरिबीले बिदेसिने बनायो ।‘
जन्मिएकै देशमा सुकुम्वासी बाँचिरहेका थिए रिता र उनका श्रीमान् । अनि ज्याला मजदुरी गरेर दैनिकी चलाइरहेका । छोरी हुर्कँदै गएपछि उनीहरूलाई लाग्यो, ‘यहाँको दुःखले छोरीलाई राम्रो शिक्षा दिन सकिँदैन ।‘ त्यसपछि रिताका श्रीमान् विदेश जाने तयारीमा लागे । तर, उनको छातीमा दाग देखियो । श्रीमान् जान नमिलेपछि रिता आफैँ परदेशको बाटो समाउने निर्णयमा पुगिन् । ‘नेपालको कमाइले खान पनि पुग्दैन‘ पीडा भन्दा ज्यादा विवशता झल्किने स्वरमा रिताले भनिन्, ‘छोरीको भविष्य बनाउने हो भने बिदेसिनुको विकल्प देखिनँ ।‘
बाराकी ३२ वर्षीय कमली विश्वकर्मा श्रीमानको अवहेलना सहन नसकेर दुई सन्तान छोडेर विदेश लागिन् । नेपाल सरकारले प्रतिबन्ध लगाएको खाँडी मुलुकमा श्रमका लागि पुगेकी उनले रोजगारदाताबाट पनि हिंसा भोग्नु पर्यो । त्यहाँबाट फर्किएर आउँदा उनीबाट सन्तान टाढा भैसकेका थिए । देश फर्किएपछि श्रीमानसँगको सम्बन्ध पनि बाँकी रहेन । श्रीमानसँग पारपाचुके गरेर बसेकी कमली आफ्ना सन्तानको पिरमा भौँतारिरहेका छिन् । भन्छिन्, ‘सन्तान छोडी हिँड्नुको बाध्यता उनीहरूलाई बुझाउनै पाइन ।‘ बुझ्ने भएपछि सन्तानले आमा खोज्दै आउलान् भन्ने आसमा कमली हिजोआज दिन गुजारिरहेकी छिन् ।
आमा बनेर वैदेशिक श्रम बजारमा पुगेका अधिकांश महिला नेपाल सरकारले श्रमका लागि प्रतिबन्ध लगाएको खाडी मुलुकमा पुगेका छन् । अध्यागमन विभागको पछिल्लो ६ वर्षको तथ्यांक अनुसार कुल २ लाख ८० हजार ९९० नेपाली महिलाले रोजगारीकै लागि देश छोडेको देखिन्छ । यही अवधिमा १ लाख १ हजार १५५ जना महिलाले भिजिट भिसा लिएर नेपाल सरकारले श्रमका लागि प्रतिबन्ध लगाएका मुलुक प्रस्थान गरेका छन् । यसरी भिजिट भिसामा प्रतिबन्धित मुलुक पुगेका कति महिला भिसा सकिएकै अवधिमा फर्किए, कति उतै बसे भन्ने यकिन तथ्यांक नेपाल सरकारसँग छैन ।
विदेश जाने आमाहरूका लागि सन्तान छोड्नु सजिलो हुँदैन । छोराछोरीलाई छात्रावास, हजुरआमा, वा आफन्तको भरमा छोडेर हिँडेका आमाहरूमा गहिरो भावनात्मक असर पर्ने र आमाको अभावले बच्चामा पनि असुरक्षा, एक्लोपना र व्यवहारिक समस्याहरूमा अल्झिने समाज शास्त्री निर्मला ढकाल बताउँछिन् ।
समाज शास्त्री ढकालका अनुसार आमा घरबाट निस्कँदा त्यसको असर परिवारको संरचनामा प्रत्यक्ष देखिन्छ । ‘बच्चाको पालनपोषण, अनुशासन, मनोवैज्ञानिक विकासमा आमाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने हुँदा उनको अनुपस्थितिले परिवार असन्तुलित बन्छ‘ ढकाल भन्छिन्, ‘बच्चाको सामाजिकीकरण प्रक्रियामा पहिलो गुरु आमा नै हुन् । जब आमा टाढा जान बाध्य हुन्छिन्, त्यो बच्चाको समाजसँगको अन्तरक्रिया, व्यवहार र आचरण विकासमा प्रभाव पर्छ । कतिपय अवस्थामा उनीहरू आत्म केन्द्रित, असहिष्णु र असुरक्षित हुने खतरा हुन्छ ।‘
आमाले छोडेका बच्चाहरू छात्रावास, आफन्त वा छिमेकीको भरोसामा हुर्किन्छन् । यसरी हुर्किएका कतिपय बालबालिकाले आफूलाई अस्वीकार गरिएको महसुस गर्ने र दीर्घकालीन मनोवैज्ञानिक असर गर्न सक्ने ढकाल बताउँछिन् ।
महिला परदेशिनु आफैँमा सामाजिक परिवर्तन हो । महिलाले श्रम बजारमा सहभागिता बढाउनुलाई महिला अधिकारका दृष्टिले हेर्दा सकारात्मक देखिन्छ । तर, सन्तान छोडेर सन्तानकै भविष्यका लागि हिँडेका नेपाली महिलाको त्यागलाई स्वीकार गर्न सक्ने अवस्थामा नेपाली समाज अझै पुग्न नसकेको अधिवक्ता तथा अधिकारकर्मी मोहना अन्सारी बताउँछिन् । जसले गर्दा वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएपछि महिलालाई पुनर्स्थापित हुन् गाह्रो रहेको अन्सारीको तर्क छ ।
महिला पुनर्स्थापनाका क्षेत्रमा काम गरिरहेको ओरेक नेपालको एक सर्वेक्षणमा पनि महिलाहरूले वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएपछि पुनर्स्थापनामा कठिनाइ हुने गरेको बताएका छिन् । कतिपयले परिवार र आफ्ना बच्चाहरूसँगको सम्बन्ध समेत बिग्रिएको उल्लेख गरेका थिए । आमा नहुँदा थुप्रै घरहरू लथालिङ्ग भएको राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगकी सदस्य लिली थापा बताउँछिन् । राज्यले स्वदेशमै रोजगारीको सुनिश्चितता नगरेको प्रति थापा दुःखी छिन् ।
आमाले सन्तान छाडेर जानुलाई गर्वका रूपमा हेर्न नसकिने अमकास नेपालकी अध्यक्ष विजया राई श्रेष्ठ बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक पक्षहरूले महिलालाई घर छोड्न बाध्य पारेको छ । धेरै महिला हिंसा, गरिबी, पारिवारिक दबाबले घर छाडेर बिदेसिएका छन् । सरकारले आमाको कमाइ देशको समृद्धिको मेरुदण्ड बनाउने सपना देखिरहेको छ, तर ती आमाको पीडालाई सम्बोधन गर्ने आँट देखाएको छैन ।’
काखे सन्तान छोडेर बिदेसिएका आमा को कथा केवल व्यक्तिगत पीडा होइन, सामाजिक संकट पनि हो । राज्यले उद्यमशील नीतिहरू ल्याएर महिलाहरूलाई स्वदेशमै रोजगारीको अवसर दिनुपर्ने लिली थापा बताउँछिन् । थापा भन्छिन्, ‘यस्ता परिवारलाई सामाजिक सुरक्षाको दायरामा ल्याएर आमा-सन्तान छुट्टिनु नपर्ने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।’ उनले अगाडि भनिन्, ‘आखिर, आमाको काखभन्दा ठुलो कुनै पाठशाला अरू हुँदैन, काखे सन्तानको मायाभन्दा गहिरो कुनै सम्बन्ध पनि ।’
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया